پیشنهاداتی برای پژوهش در زمینه نقش کتابخانه های عمومی در کاهش آسیب های اجتماعی

در دهه هزار و سیصد و هفتاد و زمانی که به دوره سازندگی مشهور شد، ساخت و ساز اماکن فرهنگی از جمله کتابخانه ­ها در کشور ایران گسترش یافت. شهرداری وقت کلان شهر تهران، در کنار گسترش کتابخانه­ های مستقل، با الگوبرداری از برخی نمونه ­های موفق جهانی اقدام به راه اندازی مجموعه­ های بزرگ فرهنگی و هنری در برخی مناطق تهران کرد که با نام فرهنگسرا مشهور شدند. فرهنگسراها علاوه بر امکانات و فضاهای ورزشی، هنری و آموزشی، دارای کتابخانه ­ها و قرائتخانه­ های بزرگ، با طراحی و خدمات به روز بودند. از معروفترین اینها می توان به فرهنگسرای اشراق، خاوران و بهمن اشاره کرد که به ترتیب در مناطق چهار، پانزده و شانزده تهران ساخته شدند. این مجتمع­ های فرهنگی، هنری و آموزشی در مجاورت مناطقی پرجمعیت و با آسیب­های اجتماعی مانند خاک سفید، شوش، مسگرآباد، کشتارگاه و جوادیه ساخته شده بودند و به همین دلیل، فعالیت آنها متاثر از بافت جمعیتی منطقه، با دشواری­هایی همراه بود. فرهنگسرای خاوران در منطقه پانزده با بیش از ششصد هزار نفر جمعیت قرار گرفته و حوزه خدماتی آن شامل شهرک­ های حاشیه ­ای با بافت جمعیتی مهاجرنشین مانند مسعودیه و کیانشهر،  و برخی مناطق قدیمی و سنتی جنوب تهران مانند بی­سیم، اتابک، غیاثی و هاشم آباد می­شود. کتابخانه عمومی خاوران، یکی از بخش­های اصلی این مجموعه است که از بزرگترین کتابخانه­ های عمومی شهر تهران محسوب می شود. این کتابخانه در کنار سایر بخش­های هنری، تفریحی و آموزشی فرهنگسرا، منشاء خدمات گسترده­ ای به اقشار مختلف مناطق محروم و کمتر توسعه یافته جنوب شرق تهران بوده است.

کتابخانه عمومی خاوران در منطقه ­ای وسیع و پرجمعیت با خانوارهای مهاجر که عمدتا در خانه­ های اجاره ­ای با متراژ پائین سکونت داشتند، ساخته شد. دانش آموزان خانوارهای پرجمعیت محله­ های این منطقه، دارای فضای کافی در منزل برای درس خواندن و آماده شدن برای کنکور سراسری نبودند و به همین جهت، وجود کتابخانه­ ها­ و قرائتخانه ­­هایی هرچند کوچک در یک محله، برای آنان غنیمت بود. کتابخانه خاوران با داشتن بخش­های مختلف و منابع روزآمد، در جذب مخاطبان به خوبی عمل کرد و به ویژه با توجه به مختصات اقتصادی و اجتماعی خانواده­ های منطقه، فضای خوبی برای مطالعه برای دانش­ آموزان و مخاطبان کنکور ایجاد کرد. وجود  دو سالن مطالعه بزرگ و زیبا که گنجایش پذیرش هم­زمان بیش از 400 نفر مراجعه­ کننده را داشتند و ساعات کار طولانی کتابخانه که در برخی فصول بیست  و چهار ساعته بود، در مجموع باعث شد تا کتابخانه عمومی خاوران بتواند نسبت به جذب مخاطبان، موفق عمل کند. این نکته از این جهت، قابل تامل است که با توجه به آسیب­های اجتماعی متعددی که در مناطق و محله ­های مجاور وجود داشت از جمله مسائلی مانند بیکاری، وضعیت ضعیف اقتصادی خانواده و اعتیاد، کتابخانه خاوران توانست در کنار سایر کتابخانه­ های منطقه، محیطی امن و قابل اتکا برای نوجوانان و جوانان ایجاد کند و خانواده ­ها، از این که فرزندانشان، بیشتر اوقات فراغت خود را در محیط کتابخانه می گذراندند، راضی بودند. نتیجه این تعامل بین کتابخانه و اجتماع محلی در کنار برنامه­ هایی که کتابخانه برای آشنایی دانش آموزان با حرفه­ ها و رشته ­های تخصصی برگزار می­کرد، افزایش پذیرفته شدگان در کنکور کارشناسی و تحصیلات تکمیلی بود به گونه ­ای که بسیاری از اعضا و خانواده­ های آنان به نقش کتابخانه در هدایت فرزندان آنان، کاهش آسیب­های فرهنگی و شخصیتی، و موفقیت تحصیلی و شغلی جوانان منطقه معترف بودند و هنوز هم اینگونه است.

غرض از این نوشتار کوتاه، نه بیان تاریخچه و برنامه­ های کتابخانه­ ها و مراکز فرهنگی شهر تهران بلکه اشاره به تعامل کتابخانه ­ها و کتابداران با مخاطبانی از خانواده ­های آسیب ­پذیر در مناطقی با میزان آسیب ­های اجتماعی بالاست. کتابداران شاغل در کتابخانه­ های عمومی در مناطق کمتر برخوردار، گنجینه پربهایی از تجربه ناشی از فعالیت و ارائه خدمات در محیط­های دارای آسیب­های اجتماعی بالا هستند و به همین دلیل، بهترین شیوه شناخت نقش کتابخانه­ های عمومی در کاهش آسیب­ های اجتماعی، انجام مطالعات کیفی عمیق و مصاحبه با کتابداران و پیاده­ سازی تجربه­ زیسته آنان در چنین محیط­ هایی است. علاوه بر آن، پیدا کردن برخی اعضای کتابخانه به شیوه گلوله برفی و ثبت تجربه ­هایی از حضور آنان در کتابخانه عمومی که منجر به کاهش آسیب ­های فردی و خانوادگی و در مقابل، موفقیت­ های اقتصادی و اجتماعی در آنان شده، شیوه مناسب دیگری برای مطالعه نقش کتابخانه ­ها در کاهش آسیب­های اجتماعی است. انجمن ارتقای کتابخانه ­های عمومی کشور می­تواند پیشگام  پیاده­ سازی خاطرات شفاهی مراجعان و کارکنان کتابخانه ­های عمومی و گردآوری و خلاصه ­سازی تجربه­­ های کتابخانه­ های عمومی در کاهش آسیب­های اجتماعی شود.

سعید اسدی

مدیر گروه علم اطلاعات و دانش­شناسی دانشگاه شاهد

و کتابدار و مدیر پیشین کتابخانه عمومی خاوران