تغییر رویکرد کتابخانه‌های عمومی از کتابخانه محوری بر اجتماع محوری

هرچه انسان در طول تاریخ  پیش رفت، نیازهایش نسبت به گذشته نیز تغییر کرد  به طوری که می‌توان ادعا کرد، بشر در طول قرون مختلف ارزش‌ها و خواست‌هایی در تضاد یکدیگر آفرید. این نیازهای جدید باعث می‌شود، برخی از داشته‌های انسان در گذشته، امروز دیگر مورد استفاده قرار نگیرد و برخی نیز برای ادامه حیات محتاج بازنگری و باز تعریف کارکردهای گذشته‌شان  باشند. اما آنچه عیان است، مقاومت در برابر این تغییرات، بسیاری از مظاهر زندگی را بی‌رحمانه از صحنه روزگار حذف می‌کند و  در مقابل، آنچه حاضر می‌شود انعطاف به خرج داده و با نیاز جامعه منطبق شود، همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد.

تغییر رویکرد کارکردهای اجتماعی برای کتابخانه‌های عمومی نیز با هدف ادامه حیات کتابخانه‌ها و انطباق آن با نیازهای امروز جامعه صورت گرفته است. از آنجا که کتاب موجودی اجتماعی و همواره عاملی برای شکل گیری اجتماع‌های کوچک و بزرگ بوده، کتابخانه نیز به عنوان محلی که محوریت اصلی آن کتاب است از این اصل دور نیست. شاید در ابتدای شکل گیری نهادی چون کتابخانه و یا قرائت‌خانه این اماکن تنها محلی برای امانت کتاب و خواندن کتاب بوده است، اما امروز بسنده کردن به این کارکردها نمی‌تواند کتابخانه‌ها را در اجتماع زنده نگاه دارد. بدون تردید بین کتابخانه‌های عمومی و اجتماع درهم تنیدگی عمیقی وجود دارد که منجر به کارکردهای اجتماعی متفاوت شده است. همین مسأله باعث می‌شود که برای کتابخانه‌ها در بدنه جامعه نقش‌های مهمتری نیز قائل شد. امروز با توجه به اهمیت توسعه همه جانبه به ویژه در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی برای همه جوامع، دانشمندان و تصمیم‌گیران در تلاش هستند که این روند را در جوامع خود تسریع بخشند و از آنجاکه انسان پس از قرن‌ها آزمون و خطا به درستی دریافته است جامعه پیش از تحقق توسعه به ویژه در بخش اقتصادی نیاز به حاکمیت تفکری  منطبق با اصول پیشرفت بر اذهان مردم دارد، کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌ها اهمیتی دوچندان می‌یابد و کتابخانه­های عمومی پویا، به عنوان قلبی تپنده برای هر جامعه­ به حساب می‌آیند. تاثیر گذاری این عضو تپنده بر جامعه، همواره ارزش و رسالت کتابخانه­های عمومی را به آینده نشان می‌دهد و گویای این حقیقت است که کتابخانه­های عمومی بازتابی از تنوع اجتماع خود هستند که نیازمند مشارکت‌های مدنی و فرهنگی است. بنابراین برای کتابخانه‌ها کارکردهای اجتماعی تعریف می‌شود و سطح آنان را از یک قرائت‌خانه محض و یا محلی برای امانت کتاب ارتقا می‌دهد و حتی به محلی برای قبول تنوع افکار و اندیشه‌ها و پاسخگویی به نیازهای فکری آنان بدل می‌کند.

نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نیز به عنوان متولی، این مسأله را به خوبی درک کرده و مأموریت‌هایی برای کتابخانه‌ها تعریف کرده است تا آنان بتوانند ضمن تحقق کارکردهای اجتماعی خود به حیاتشان  ادامه دهند. حساسیت در مقابل بحران‌های اجتماعی و طبیعی و عکس العمل نسبت به مناطق محروم و کمتربرخوردار در زمان مدیریت جناب‌ آقای مختارپور به عنوان دبیرکل کتابخانه‌های عمومی کشور برخواسته از همین رویکرد و درک اهمیت آن برای زندگی انسان قرن 21‌ام است. از همین رو می‌بینیم در جریان بروز سیل در اوایل سال جاری، کتابخانه‌ها خود را مسؤول احساس کرده و برای گروه سنی مهم  و آسیب پذیر کودکان برنامه‌های متنوع فرهنگی همراه با هدایا ویژه در نظر می‌گیرد. نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برای تحقق نقش اجتماع محوری خود، به طور مستقل در این حوزه ورود نمی‌کند، بلکه از مردم می‌خواهد که به دلیل اعتمادشان به این مجموعه هدایای خود را به کتابخانه‌های عمومی که با توجه به گستردگی در سطح کشور دسترسی به آن آسان‌تر است، تحویل دهند تا این نهاد اجتماعی بتواند در مناطق سیل زده مرهمی بر آلام کودکان باشد. البته در ادامه باز هم کتابخانه‌ها سال تحصیلی را فراموش نمی‌کنند و نگران دانش آموزانی هستند که به دلیل نابودی زندگیشان نیاز به وسائلی برای تحصیل دارند؛ بنابراین پویش دیگری به عنوان «مهربانی در مهر» تعریف می‌کنند. از سوی دیگر اقدامات تأثیرگذار و ماندگار نیز از نظرها دور نمی‌ماند، شناسایی و بررسی 31 منطقه محروم در کشور و آغاز اقداماتی تأثیر گذار در حوزه فرهنگی هم نشأت گرفته از همین احساس نیاز است. همچنین می‌توان به تشکیل انجمن‌های خیرین کتابخانه ساز و حمایت از آنان با هدف جلب مشارکت مردم و ایجاد حس مسؤولیت پذیری بیشتر نسبت به جامعه اشاره کرد، تا بخشی از بدنه اجتماع بتواند در توسعه و پیشرفت کشور خود اثرگذار باشد. بدون تردید حضور داوطلبانه مردم در حوزه‌هایی چون گسترش امکانات فیزیکی و زیربنایی و حتی نرم افزاری کتابخانه‌ها باعث افزایش سرمایه‌های اجتماعی خواهد شد که در تثبیت و تقویت ارکان مختلف جامعه در کلان کشور مؤثر خواهد بود. از همین رو است که با توجه به کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی در جوامع مختلف و اقدامات انجام شده، شاهد تاثیر کتابخانه‌های عمومی بر جوامع هستیم و می‌توانیم ادعا کنیم که در آینده هیچ محیطی برای رفع نیازهای اطلاعاتی، کسب و اشتراک دانش، آموزش و یادگیری مادام­العمر و تصمیم‌گیری مستقل در توسعه رفتارهای مطالعاتی، فرهنگی، اقتصادی، شهروندی، سیاسی و مذهبی همانند کتابخانه‌های عمومی در جوامع محلی و ملی وجود  نخواهد داشت. همه این اتفاقات شاید به این دلیل است که  کتابخانه‌های عمومی به عنوان یکی از ارکان اجتماع محور جامعه بتواند در کاهش شکاف‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... به ویژه در مناطق کمتربرخوردار، محروم و یا آسیب دیده بر اثر بلایای طبیعی مثمر ثمر باشد.

لذا  برگزاری همایشی با عنوان «کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی» در راستای ارتقا و تبیین بیشتر نقش اجتماعی کتابخانه‌ها است  و باید  بر این نکته تأکید کرد که پرداختن به این مهم نه تنها باعث ادامه حیات قدرتمندتر کتابخانه‌های عمومی در عصر حاضر خواهد شد، بلکه در توسعه و پیشرفت جامعه به دلایل تأثیر گذاری مثبت و عمیق در ذهن و تفکر افراد نیز به خوبی مؤثر است. ورود نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و انجمن علمی ارتقاء کتابخانه‌های عمومی ایران نشان دهنده اهمیت این موضوع است. چرا که  برای رسیدن به اهداف تعریف شده نیاز است پشتیبانه علمی لازم و متون ضروری تدوین شود. به همین منظور انتظار می‌رود که اساتید دانشگاهی، محققان و کتابداران کشور با تمام توان نسبت به این مهم ورود کرده و در تکامل این روند در کتابخانه‌های عمومی منشأ اثر شوند.

دکتر عاطفه زارعی

استادیار  گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان

 و مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان همدان